[Resumo procedente da fonte orixinal]

No val do río Ellas ou val de Xálima, na Estremadura española, nos concellos de Valverde, As Ellas e S. Martiño de Trebello, o 90% dos seus 5.000 habitantes usa habitualmente algunha das tres variedades dun falar “essencialmente galego” (Lindley Cintra, 1974). Estas tres variedades -chamadas polos seus falantes valverdeiro, lagarteiro e mañego-, non teñen máis recoñecemento legal que unha declaración BIC (Bien de Interés Cultural) do Parlamento de Estremadura no ano 2000, pero non posuén ningún recoñecemento estatutario, nin lei de protección, nin moito menos carácter cooficial. A pesar de estaren citadas en todos os informes do Comité de Expertos do Consello de Europa como “Galician in Extremadura”, a súa ausencia do mundo escolar e oficial é clamorosa. De datos recentes (Manso Flores, 2016) tírase que 90% dos escolares usa habitualmente a fala entre eles, nas redes sociais, na internet etc., pero nas aulas este uso é inexistente pois só o castelán está autorizado. Coa pasaxe acelerada dunha sociedade eminentemente rural e agrícola a unha outra vilega e mediaticamente urbanófila, esta situación de falta de estudo dun modelo lingüístico acarrexa entre a poboación escolar a aceptación indolora e inconsciente de moitos castelanismos morfolóxicos, sintácticos, fonéticos e sobre todo léxicos, pois é no léxico onde se observa máis claramente a irrupción da enxurrada de castelanismos. É decer: se non se lle pon remedio a isto, a ausencia da lingua no mundo escolar provocará axiña a hibridación e progresiva disolución destas falas nun castelán rexional estremeño con restos de galego-portugués. Desde hai 25 anos vimos constatando que a fala dos novos presenta moitas máis interferencias cá dos seus proxenitores. As enquisas sociolingüísticas máis recentes (Ramallo, 2011 e Manso, 2016) mostran dúas tendencias sorprendentes: por un lado soben perigosamente os usos familiares bilingües e mesmo monolingües en castelán, pero por outro a presenza social das falas é tan forte que a maioría dos rapaces usan a variedade local como medio de socialización, afirmación e identificación. Se a fala non entra na escola a hibridación e degradación está servida. Pero, que modelo normativo debería entrar na escola? Unha normativa de tendencia portuguesa? Unha de tendencia galega? Ou unha solución “à mirandesa”? O problema non é de fácil solución pero o remedio hai que aplicalo urxentemente porque a degradación da lingua é moi preocupante. Estas variedades poderán non ser substituídas polo español, pero corren o risco de seren castelanizadas ata se faceren irrecoñecibles como falas galego-portuguesas.