urn:nl-mpi-tools-elan-eaf:db2479fe-ca40-4613-8219-58969859de34
431
Por exemplo, antes falaban do centeo e chámanlle o pan tamén ao centeo.
Como, como s- | como era o... cultivo del, é dicir, como, como se facía, imaxino que ao longo do ano había unha serie de traballos para facer...?
[Asent]
A decrúa.
Aviacas.
[Asent]
Unindo con... |
[Asent]
Bueno, bas-, bastante memoria ten, que se acordou de todas as partes.
[Asent]
[Asent]
Despois deixaban crecer e despois...
[Emisión]
Si, si.
Xa estaba o gran sequiño...
Viñan de Portugal para... ?
Porque fozaban todo...
Pois... vaia, vaia, vaia cousa, vaia cousa.
E, e... na maneira tradicional de facer as cousas, a seitura era á mao, imaxino...
Cunha fouce.
[Asent]
Mollas.
Ah, mollos.
[Asent]
[Asent]
[Asent]
[Asent]
Claro.
[Asent]
Era moi traballoso, todo era moi traballoso, non?
[Asent]
Era o principal -non?- e millo... tamén?
Millo, centeo e patata.
[Asent]
E, por exemplo, antes falou [Emisión] un... | unha terra para, para, para o pan, chamoulle leira... e... e se é unha terra máis pequena para, para poñer unhas verzas ou...
É curtiña.
Vale.
[Asent]
Entón é... horto, curtiña, leira, máis grande que leira, xa non.
Xa é un |
[Asent]
[Asent]
Unha xeira.
Máis ou menos mil metros.
Claro, [Asent].
[Riso]
[Asent]
Claro, vaia.
E, e os límites entre un terreo e outro, como, como se... como se sabían [xxx]?
Marcos de pedra.
E había algún terreo, ou hai aínda, que seña dos veciños, que seña comunal?
[Asent]
Si, si, e para que, para que se usa?
[Asent]
[Asent]
Chamábanse así, o comunal.
[Asent]
E hoxe en día aínda se usan ou xa... ?
Un, un | unha terra que queda [Emisión] sen, sen cultivar dun ano para outro, para que descanse, como lle chaman?
Non?
[Asent]
Un baldío.
Si, teño escoitado, e o de baldío tamén o teño escoitado, ou quedar de relva, quedar de...
De poulo.
De poulo teño oído tamén.
Ah...
Ah, vale, vale, vale.
Pode ser.
Claro, claro.
É rotativo, vai unha e despois a outra, claro, si, si.
Entendo.
Esta fruta?
E a árbore que as dá?
Mazaira, mazaira.
Moi ben.
E... | porque noutros sitios é maceira ou mazanceira... pero aquí é mazaira.
E esta?
Aquí non as hai.
[Asent]
E o árbol delas?
Naran[x]o, sen máis, claro.
[Asent]
Non, se non se dá, pois nada.
E... esta?
E o árbol?
Cereixal.
E o que ten dentro, que é a semente dela, que é duro?
Caruña.
E, e se é, por exemplo, dun préxego ou algo así, é caruña tamén?
E dunha uva?
[Asent]
E dunha... eu que sei...
Semilla, vale.
Moi ben.
E... estas supoño que tamén as hai.
[Asent] E onde está a castaña, é dicir, o que pincha?
Ourizo.
E o árbol?
Castiñeiro.
E alí en Hermisende xa é castañeiro.
E onde hai moitos castiñeiros, como lle chaman?
Un souto.
Moi ben.
Estoutra?
E a árbore?
Nogueira.
E cando hai unha noz que xa se ve que non | que está mal, que non ten peso, que... | como lle din?
Carunchosa, [Asent].
Cocosa.
Estas?
Non se dá, non?
[Riso]
Aceitunas e tal, nada.
E o que... | cando eu corto un, un | unha rama dunha... pereira, por exemplo, para poñela noutra, para que teña ...
Enxertar.
Moi ben.
Ai, si?
[Asent]
Pois [TranscrDubidosa] tamén me dixeron alí, si... [Tose] que se daba bastante.
Esto que crece así... non é herba, é unha cousa así verde, crece nas pedras onde hai humidade...
[Asent]
E... hai outros, non ten que ver, pero tamén crecen onde hai humidade, hai de distintas clases, est- | collín unha foto así ao [xxx].
É o nome xeral para eles?
Porque despois hai variedade -non?-, e tal, pero así en general, cacaborros.
Moi ben.
Entón aí si que coincide con, con Hermisende.
E... esta planta, que ten un cheiro así moi | como a anís?
Ten un cheiro forte.
Pode ser... fiollo?
Coñecen o nome fiollo?
Nin a planta.
Ah, pois non sei.
Pois igual non, igual non a hai, e por eso non, non hai...
[Asent]
E estas?
Fentas.
É o que quería preguntar eu.
Esta | e o fento é máis...
Vale.
Vale, vale.
[Asent]
E alí en Hermisende dicen afetos... e afetas.
Si, é ortiga.
E despois, arbustos, antes falou da uz, e hai outro arbusto que bota así esta floriña amarela, hai de dúas clases, que bota amarela e que bota branquiña... a flor.
Non.
Ou... pode ser xesta?
Non é xesta?
Teño aquí da blanca.
Non é xesta.
[Emisión]
Pero...
Conócese, vale.
Moi be- |
Aquí había costume de facer viño... ?
[Asent]
[Asent]
[Asent]
[xxx]
E cando están as uvas así todas xuntas, como lle chaman, un... ?
Un?
Un carrelo de uvas.
[Asent]
E cando se lle quitan, o que queda... ?
Un bagacio.
Moi ben.
O cango tamén.
E... e ao que lle gusta moito beber, como lle chaman? [Riso]
Un borracho, [Riso].
Si, ese [Riso] | ás veces hai outros nomes.
Claro, tamén, [Riso], pode ser.
Si, señor.
[Asent]
Pois empezabamos no mes de Santos... a... a... a arar as leiras no mes de Santos.
Dábaselle unha arada rara... chamábase asu-, asucar as leiras do mes de Santos.
Para que... | aconchegar | para que a terra estuvera máis, máis ou menos podre na primavera.
Despois xa na | no mes de maio, era a primeira arada que se lle daba, que se chama a decrúa.
Decrúa.
No mes de maio.
Despois xa no mes de [x]unio, no vinte de [x]unio ao, ao fin de [x]unio, a bima, con arado romano.
O arado romano era feito... polos carpinteiros do pueblo, con material do país, todo [Emisión] a... |
E levaba a rabiza, que é un pau de rebolo, que ten a súa correspondente curva... hai... así e así e despois xa torce así para a manilla, esa era a rabiza.
Despois xa leva un pau no medio, furado, que se chamaba o pezpiñeiro, e da | do pezpiñeiro a | ao fondo da rabiza... dúas, dúas rabizas máis pequeniñas que lle chamabemos [sic] | chamabábanselle [sic] avio- | abiacas.
Aviacas.
E despois xa iba o timón, enganchado... desde a rabiza a | ao xugo das vacas, á tralla.
Xunxíanse as vacas, cun xugo de madeira, cornais, despois xa levaba o que é a traca, con | co trasgueiro... e entre o... | entre a su[x]eción da abiaca... e a | e o timón... da | o sea, perdón, da rabiza e o timón, levaba... outro pau, pero non | que carallo... | pois non o sei
Porque se non, escarrillaríase, non?
Levaba un | unha | coma se fora unha ch- | unha, unha tixeira, unindo o timón coa rabiza.
Pero ahora non teño te lle podo dar o nombre, que non se me vén á ima[x]inación.
Despois xa... na punta levaba unha rella de ferro, que a facían eiquí os ferreiros.
Me- | xa levaba o seu hueco para meter eiquí a punta da ra-, da rabiza... e con aquelo ara- | era a mellor arada que había, a do arado romano.
Despois xa viñeron os arados de ferro, xa, xa de compra, que... vo- | iban volteando a terra...
Bien, bueno, aquelo para a decrúa, para a bima, o de | o romano lle chamabamos... [Emisión] que era do vinte de [x]unio ao xu- | ao final do mes.
Despois xa as | ao vir septiembre, apañábase o esterco, nas cortes, onde durmían as vacas, coa palla que había do c- | que se mallaba do centeo, facíase | facíaslle a cama ás vacas e aquelo transformábase en, en abono, en esterco, chamámoslle esterco.
Cargábase... con rastro e unha espalladoira... para un carro, todo as vacas, levalo ao monte, descargalo, as mulleres esparexían...
Cuando estaba a leira esparexida xa... se lle botaba o grao.
Facíanse en belgas, cunha rastreiriña de palla, [xxx] para, para saber por onde máis ou menos ibas sembrando, sembrábala | o grao e volvías a pasarlle o arado romano... e olvidábaste dela hasta, hasta | para o ano que vén, [xxx] de septiembre, hasta [x]ulio do ano que vén, que era a seitura.
Ese era o proceso do pan, sabes?
Tiña a arada dos Santos, a decrúa, a bima, sementeira, e nada máis.
Despois xa, despois xa pasaba o inverno sobre el...
Se crecía muto... os días que s- | dependía da | do inverno, como viña, botábaslle a res.
Se ves que botaba unha follada moi grande, para que non se te pudrise, pois neste tempo ou... en diciembre, se tiña muta, muta, chamábamoslle felpa, botábaslle a res para | o | as ovellas, para comer aquelo, porque se non | se tiña xa muta felpa, coa neve, aplastaba e pudría, entonces...
Como as, as leiras estaban ben aradas e ben estercadas... daban muto de comer, hasta para o inverno para as ovellas, e é outro alimento que se aproveitaba.
E xa estaba así hasta que viña a sement- | hasta a seitura, que era no mes de, de [x]ulio.
Sequiño, era cuando se segaba.
As mulleres | ei-, eiquí viñan segadores portugueses a mutas casas a segar...
Decía a miña sogra, en paz descanse, "Ahora este ano é o duro e veio o duro" [TranscrDubidosa], decían os tíos, "Ahora este ano é o duro e veio o duro".
Mira, era un duro, cinco pesetas, en principio, por segar de sol a sol.
Decía, decía así.
Menos do duro, porque aquel ano xa... aquel ano xa era o duro "e vai o duro".
Despois xa iban subi-, subindo, subindo, subindo, hasta que á fin xa non era rentable, xa cobraban muto.
Despois xa empezaron | nós tuvemos aínda unha cosechadora, eu e meu irmao, comprámola en Zamora, un trasto vello, pero aínda... aínda, aínda, aída segou por aquí os [xxx].
E despois xa metéronse os [x]abalís, [xxx] e, e a xente tuvo que deixar de... de sembrar.
Arrasaban todo.
Arrasaban todo, mallaban todo nas leiras, non se podía | non se pode, non...
Sabes?
Cunha fouce.
As mulleres segaban, as c-, as casas que non... que non metían segadores, porque os posibles eran poucos, e o home iba detrás atando.
E segaba ao mellor un pouco, segaba e despois xa sacábaa dunha grañeira, coa mi- | propia palla... ataba o mollo, chamabámoslle mollos.
Mollos.
Despois sacábanse os mollos -non ves que eran redondos- sacaba así |
Xa se sabía [xxx].
Daqu- | dábanlle xa | íbanlle dando a forma debaixo do brazo, pasabas a | chamábase a grañeira, dábaslle unhas chaves, e non tuveras medo, que non se desataba, e era coa propia palla de... de |
Despois xa na | amontoábanse no | nas leiras, facíanse medoucos, chamábanlle medoucos.
Cuando se xuntaban ao mellor cincuenta mollos, cada cuatro mollos era unha pousada.
Un carro viña cargando vinte pousadas, ochenta mollos... un carro de vacas.
E ao mellor, pois... facías un medouco de ochenta mollos nunha leira, e se a leira era grande, facías un eiquí e outro alí, pero había que apañar as d- | os mollos de lonxe pa-, para facer o medouco, porque, non sendo que chovera -sabes?- para que non se te mollase.
E despois xa, ao acabar a seitura, é que viña a carrexa, pero primeiro había que segar as leiras todas.
E ao mellor tu collías vinte carros de palla e... viñas segando ao mellor un carro por día... se eran pouca xente... botabas vinte días na seitura, de [x]ulio.
Entonces para, para que non se te mollara, ibas facendo medoucos que quedaban | ao fin quedaban colmados.
Podía chover o que quixera, que o | á palla a agua non lle entraba, non tuveras medo
Despois xa na | viña a carrexa.
A carrexa era... as vacas e a | e o amo e a... a buscar o pan ás leiras.
Despois xa viñas á ai- | á aira, que se chamaba aira, e non mallabas aínda, tiñas que facer unha meda... [xxx] xa calculabas tu sobre os pa- | os carros que teñan palla, teño que lle dar tanta roda á meda, ao mellor unha roda de... de, de dez metros de diámetro ou según... según a palla que colleras, e ao mellor aquela meda subía a altura desta casa, eh.
Había que tirar os mollos ao alto da meda...
[Tose] Hasta que te tocaba o día de mallar.
En agosto viña a malla, e as mulleres e os homes... ti- | de cada casa iban dous á malla, porque a muller espallaba, según saía a palla da máquina, abrazábanse a elas, en principio espallábanas, botábanlle ao feixieiro o... o, o | para facer o feixe, ao mellor cada feixeiro levaba, levaba cinco, cinco brazad- | de cinco mulleres.
E, e de alí a subir por unha escada, a | ao que estabamos | falamos antes [xxx] do palleiro.
Subir a | en principio era no chao, pero o palleiro iba subindo, iba subindo, coma se fora unha pirámide -sabes?-, e depois xa había que subir por unha escada, a levar os feixes arriba... e así era.
E as mulleres a | onde saía o grao, cunhas baleadeiras, chamábanse baleadeiras, que se facían de, de piorno... íbanlle quitando... | iban baleando o grao, íbanlle quitando as lorciñas [TranscrDubidosa] todas, pero todas, todas, non, claro, o | a maior parte.
Despois xa aquela noute ao mellor o home tiña que dormir co... co, co montón do grao, porque non | aínda non, non hoube tempo de limpialo.
Despois xa para o outro día viña unha máquina, á mao tamén, a limpiar aquel grao, con aire.
E de alí xa iba aos sacos, e dos sacos para o arcaz ou a cousos.
Había | cousos eran uns... depósitos de, de pedras... feitos de pedra, que estaba ao mellor nunha habitación e de alí baixaba para a corte, corte chámase onde estaba o ganado, e tiña unha boca arriba, e por alí botabas o grao... [xxx], ala, para o couso, para o couso, para... estar alí hasta que te fizera falta para ir a moer, no inverno... e te- | tíñalo alí de | guardadiño, que non lle entraban os ratos, nin a humedad, nin cousa ningunha, entendes?
Muto traballo daba, xa ves as voltas que lle había que dar.
Despois xa había quen o sacaba polo fondo do couso, cunha canaleta, pero había quen o sacaba outra vez pola boca, con caldeiros.
[xxx] volver encher os sacos fóra...
A collelo e a botar aos sacos e a levar ao carro, se iba o carro ao muíño ou se iba o dono ou...
E dentro deso tamén entrou | entraba a sementeira das patatas.
[xxx]
Millo tamén.
Si, tamén.
E patatas.
Era o que máis se collía.
Bueno, algo de verzas, algo de fabas, algún garvanzo... poucos, despois xa as mulleres, na huerta, tomates, pimiento, lechugas, cebola... deso si había, claro.
Para o gasto dun | para o gasto de casa, non é para vender.
Leira.
Curti-, curtiña.
E se é mui, se é mui pequena, mui pequena, un horto, onde se sembran as verzas ou así.
Curtiña e leira.
Non.
A leira, a leira pode ter unha xeira, dúas xeiras, tres xeiras...
Unha xeira calculábanselle mil metros.
Unha xeira quérese dicir o que podía arar unha parexa nunha mañá -sabes?-, co arado romano.
Unha xeira, eso era unha xeira, calculaban que viña tendo mil metros.
E... dez, dez xeiras xa era unha he-, he, unha hectárea.
Pero eiquí leiras dunha hectárea solo tiñan os ricos, que era unha casa que chamaban eiquí os Basteiros, que era casa | ricos...
Home, chegou a botar a xente das le- | dos prados... sen cobrar, iba a xente a por, por un plato de caldo ou un cacho de tallada.
E chegabas alí e tanta xente alí e "[xxx], non, xa non me fas falta"... eh.
A xente iba por comer... solo.
Esto... pasou.
Tendo marcos.
Marcos, marcos enterrados, [Asent].
Si, hai comunal... ese é de todos.
Antes usábase para pór | para o pastoreo do ganado, para... para pór | para as ovellas e as cabras
E, e para traer leña.
E a leña |
Comunal.
E a leña o, o | a uz | o, o u- | a uz, que te dixen, o torgo, que era | normalmente era o que se gastaba para que | gastar | queimar todo o inverno, tamén viña todo do comunal... dos lombeiros.
Por e[x]emplo, aquel lombeiro que ves ahora alí enfrente é comunal
[Emisión] Bueno, pouco, moi pouco, porque o-, ovellas non quedou ningunha e cabras tampouco.
Pero nada, vai para unhas, para unhas leiras del e nada.
Est- |
[Emisión] Normalmente |
Un baldío non é, non?
Porque hai, hai sitios que lle chaman ber- | bar-, bar-, barbre-, barbecho, non?
[Asent]
De poulo, non, é a |
Si, pero deixache de poulo xa para sempre.
Aí dun ano para outro, si, porque eiquí... este ano sembramos... chámase unha folla, [xxx] sembramos sempre doutra folla, e aquela folla queda... si que queda en descansar, pero non sei se é rastrollo... quedar de rastrollo.
É, é | debe ser de rastrollo, porque... segáchea, non lle volviche a mirar hasta o ano siguiente... que daquela non a sembras, segaches en [x]ulio e non a sembras en septiembre, porque aquela, aquela folla é a outra folla... -sabes?-, sembrar, sembras, sembras outra... hai unha zona que este ano [sic] e outra zona para o ano... entendes?
Esa é unha mazá.
Maza-, mazaira.
[Asent]
Aquí é mazaira.
Esa é naran[x]a, pero eiquí non as hai, eiquí non se dá.
Será naran[x]o.
Porque eiquí non existe.
Esa é cereixa.
Cereixal.
Caruña.
Caruña da cereixa.
Caruña, caruña.
Semilla.
Dunha mazá tamén decimos semilla.
Castañas, si, ho.
O ourizo.
Castiñeiro.
Castiñeiro.
Castañeiro, si, [Riso].
Souto.
Esa é a noz.
Nogueira.
Está carunchosa.
Ou cocosa, ou caru- | normal-, normalmente carunchosa, carunchosa ou cocosa.
Eso eiquí non, non o busques.
Nada aquí [TranscrDubidosa].
Ah, enxertar.
[xxx] eiquí enxértase muto o castiñeiro.
Bueno, mazairas, pereiras... pero eiquí o castiñeiro, si.
É o fuerte do noso | desta zona é o castiñeiro, oíche?
É o que máis nos produce.
Temos bastante...
[Asent]
Eso, eso é musgo.
De riba [TranscrDubidosa] das pedras.
Pois serán... cacaborros.
Si, cacaborros.
Si.
É cacaborros.
Non, nin a planta.
Eiquí non a debe haber, eh.
Penso que non habe- | non a haxa.
Estas... fentas.
É que hai a fenta e o fento.
Si, non, e ten outro color máis... | e outra f-, e outra forma.
Esa, esa é un árbol [TranscrDubidosa] | unha... | esta é ortiga, é moi medicinal.
Esta...
Non.
Carqueixa tampouco.
Peixemulo? [TranscrDubidosa]
Ou toxo.
Non, xesta non.
Xesta... penso que non, a xesta é moi parecida, eh.
Esta...
Xesta existe muto eiquí, é o, é o que máis hai.
Pouco, si, algo había, das parreiras.
E, bueno, ultimamente, si, invita-[TranscrDubidosa] | collíase uva de Castilla e facía- | nós aínda fixemos mutos anos viño, pero comprando a uva fóra, sabes?
Pero ahora como xa nin se pode beber, xa... aquí case non hai [xxx].
Un carrelo.
Carrelo.
Un bagacio.
Ou cango.
Cango.
Moi ben.
O... borracho, non?
Ao, ao mellor gústalle beber, bebe, bebe e non se emborracha, eh, cuidado.
Pero normalmente o que bebe muto... [Riso]
Si.
[Emisión]
Si.
A | chamábanlle a arada do mes de Santos.
Eu vou [xxx], deso sabes tu máis ca min.
O que ganaban polo día, no o día.
E vese que viñan antes de | aínda, aínda viñeron a, a ganar menos do duro, cuatro pesetas ou tres pesetas, pero aquel ano di que xa viñan dicindo "Este ano é o duro e vén o duro", querían ganar a duro.
Aínda [xxx].
Estropeaban todo, comíano, e... mallaban.
E tamén aínda segaba, porque ao mellor [xxx] non daba... abasto.
Era para atar.
[xxx]
[xxx] abaixo [xxx] arriba a coller.
Si.
De antes era [xxx], e as mulleres traballaban... [xxx] muto, muto no campo, que ahora... [xxx].
Si.
Si.
Si.
Un horto, é un horto.
Non.
A traballar.
Había muta ovella, muta cabra eiquí, neste pueblo, había muchísimas, e despois iban para o monte, para o comunal.
Si.
Pois case nada.
Pouco ou nada.
Ovellas eiquí hai un rebañiño delas.
E cabras non hai.
Non se lle chama nada.
Normalmente, quedou sen d- | quedou a descansar.
De poulo, quedar de poulo.
De poulo tamén se dice, "Deixeia de poulo toda a leira".
Pero que aquelo non é que quedara a descansar, ao mellor deixeia de poulo e xa non a volves a... | non pensas volvela traballar.
Si, queda | quedou, quedou de, de rastrollo.
Mazaira.
Caruña.
Castiñeiro.
Castañeiro.
Souto.
Un souto.
O souto da castaña.
Ou cocosa, ou cocosa.
Tamén algunha.
É o musgo, si.
Si, cacaborros.
[Asent] cacaborros.
Si, si, si, si.
Eu non sei que planta é esta.
Non.
Non sei o que é, nin a planta.
Non.
Eu non...
Estas, fentas.
Fentas.
Hai fenta e fento.
Pero esta é a fenta.
É que ten un rabo... e despois xa bota así coma eso, e eso non ten rabo, é así.
Si.
Carpaco [TranscrDubidosa] non é.
Tampouco.
Poda [sic] ser.
Non, non.
Non, pero non é a xesta eso.